Ўзбекистонда инклюзив таълим тизимини такомиллаштириш давлат сиёсатининг муҳим йўналишларидан бири бўлиб, айни соҳадабирқаторижобийўзгаришларамалгаоширилмоқда.Жумладан, ЎзбекистонРеспубликасиПрезидентининг “Алоҳидатаълимэҳтиёжларибўлганболаларгатаълим-тарбиябериштизиминиянадатакомиллаштиришчора-тадбирларитўғрисида”ги ПҚ-4860-сонли қарорибуборадаамалгаоширилишимўлжаллангансаъй-ҳаракатларучунҳуқуқийасосбўлди.
Мазкурқарорбилан, 2020-2025 йилларучунхалқтаълимитизимида инклюзив таълимниривожлантиришконцепциясива 2020-2021 йиллардауниамалгаоширишбўйича “йўлхаритаси”, шунингдек, алоҳидатаълимэҳтиёжларибўлганболалартаълимини 2025 йилгачаривожлантиришнингмақсадликўрсаткичлари (индикаторлари) тасдиқланди.
Эътиборлиси, “2022-2026 йилларгамўлжалланганянгиЎзбекистоннингтараққиётстратегияси”даҳамногиронлигибўлганшахсларнингжамиятижтимоий-иқтисодийҳаётигажалбқилинишивафаолиштирокинитаъминловчи инклюзив таълимваишгажойлаштириштизиминитакомиллаштириш (66-мақсад); ёшларучуночиқвасифатлитаълимнитаъминлаш, таълимнингбарчабосқичларидаёшларнингмукаммалтаълимолишинитаъминлаш, ҳудудларда инклюзив таълимривожланишиучуншарт-шароитяратиш (70-мақсад) кабиустуворвазифаларбелгилабберилган.
Ногиронлигибўлганёшларниқўллаб-қувватлаш, уларнингижтимоийфаоллигини, меҳнатгабўлганқизиқишиниоширишҳамдаилм-фан, техника, санъатваспортгажалбэтишборасидабирқатортизимлиишларамалгаоширилмоқда. Бинобарин, ЎзбекистонРеспубликасиПрезидентининг “Ногиронлигибўлганшахсларниҳартомонламақўллаб-қувватлаш, уларнингбандлигигакўмаклашишҳамдаижтимоийфаоллигиниянадаоширишгаоидқўшимчачора-тадбирлартўғрисида” 2021 йил 21 декабрдаги ПҚ-57-сонли қарорининг 9-з-бандига мувофиқ, Ёшларишлариагентлигиногиронлигибўлганёшларгаўзиниўзи банд қилиш, тадбиркорликкажалбқилиш, касб-ҳунаргаўқишучунжорийэтилгансубсидияларданфойдаланишдакўмаклашиш, ногиронлигибўлганёшларнингхорижийтилларниўрганишванодавлаттаълимташкилотларидаўқишхаражатлариниқоплаш, зарурасбоб-ускунавамеҳнатқуролларинихаридқилишигаёрдамлашишчоралариникўришвазифасиюклатилган.
Шунгамувофиқ, Ёшларгаоиддавлатсиёсатиниқўллаб-қувватлашжамғармасимаблағлариҳисобиданҳарйили 500 нафаргачаногиронлигибўлганёшларгабазавийҳисоблашмиқдорининг 50 бараваригачабўлганмиқдорда субсидия ажратишбўйичаЎзбекистонРеспубликасиВазирларМаҳкамасининг 2022 йил 21 июндаги 341-сонли қарориқабулқилинган.
Маълумотўрнидаайтибўтишлозимки, 2023 йилда 14-30 ёшдагиногиронлигибўлганёшлар сони 121 минг 9 нафарниташкилэтганбўлса, шундан 68 минг 723 нафариэркаклар, 52 минг 268 нафариаёллар; шунингдек, 11 минг 569 нафаридаI гуруҳ, 69 минг 724 нафаридаIIгуруҳ, 3 минг 655 нафаридаIIIгуруҳногиронлигимавжудва 36 минг 43 нафариногиронлигибўлганболалардир.
Қарорталабигабиноан, ногиронлигибўлганёшларгазамонавийкасбларниўргатиш, умумтаълимфанлариҳамдахорижийтилларгаўқитиш, ўқишдавридаяшашва транспорт харажатлариниқоплабберишмақсадида субсидия ажратишчораларикўрилмоқдавамазкурхизматларЯгонаинтерактивдавлатхизматлари электрон порталиорқалиамалгаоширилмоқда.
Ўтган 2023 йил давомида электрон портал орқали жами 1 минг 557 та ариза келиб тушган бўлса, ўрганишлар натижасида 1 минг 120 та (72 %) ариза рад этилиб, 437 та (28 %) ариза тасдиқланган. Ижобий тавсия берилган 437 нафар ногиронлиги мавжуд ёшларга 5,1 млрд. сўм субсидия маблағлари ажратилган.
Бугунги кунда кўмак кўрсатилган 356 нафар ёшлар мустақил тадбиркорлик фаолиятини йўлга қўйишгани эвазига улар бандлиги таъминланган.
ЖориййилдаЯгонаинтерактивдавлатхизматлари электрон порталиорқалиногиронлигибўлганёшлартомонидан 1 минг 335 та аризакелибтушган. Таҳлилларшуникўрсатмоқдаки, аризаларнинг 216 тасиданодавлаттаълимташкилотидаўқишхаражатлариниқоплаш, 1 минг 98 тасидаасбоб-ускунаёкимеҳнатқуролларисотиболиш, 21 тасинодавлаттаълимташкилотидаўқишдавридаяшашва транспорт харажатлариниқоплабберишсўралган. Ушбу аризаларнинг 478 таситасдиқланган, 105 тасиэгаларитомониданбекорқилинган, 710 тасикамчиликларикўрсатилганҳолда рад этилган, шунингдек 41 та аризатегишлитартибдакўрибчиқилмоқда.
Амалгаоширилганишларнатижасида 123 нафарногиронлигибўлганёшларга 1,5 млрд. сўм субсидия ажратилди. Шунингдек, аризаларитасдиқланганяна 355 нафарногиронлигибўлганёшларга субсидия ажратишчораларикўрилмоқда.
Таъкидлашлозимки, Ўзбекистон 2021 йил 7 июнь куниБМТнингНогиронларҳуқуқларитўғрисидагиконвенциясиниратификaцияқилган.
Мазкур Конвенция қоидалариниамалиётгататбиққилинишитаъминлашмақсадидаЎзбекистонРеспубликасиОлийМажлисипалаталариКенгашларитомониданЎзбекистонРеспубликасидаНогиронларҳуқуқларитўғрисидагиКонвенцияниамалгаоширишбўйича 2023–2025 йилларгамўлжалланганМиллийҳаракатларрежаситасдиқланган.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болаларга таълим-тарбия бериш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” қарори давлат ва жамият ҳаётида кутилганидек самаралар бера бошлади. Бинобарин, 2023-2024 ўқув йилининг биринчи ярим йиллигида республикамиздаги 530 та умумий ўрта таълим ташкилотларида инклюзив таълим тизими жорий этилиб, 1 минг 195 нафар алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болалар қамраб олинган. Уларнинг 449 (37,6 %) нафари қиз болаларни ташкил этади.
1 минг 195 нафар алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болаларнинг 515 нафари 1-синфда, 401 нафари 2-синфда, 245 нафари 3-синфда, 17 нафари 4-синфда, 4 нафардан 5- ва 7-синфларда, 3 нафари 8-синфда, 5 нафари 9-синфда, 1 нафари 10-синфда таълим олишмоқда.
Ҳудудлар кесимидаги таҳлилга кўра, Қорақалпоғистон Республикасида 44 та, Андижон вилоятида 46 та, Бухоро вилоятида 23 та, Жиззах вилоятида 43 та, Қашқадарё вилоятида 37 та, Навоий вилоятида 17 та, Наманган вилоятида 61 та, Самарқанд вилоятида 20 та, Сирдарё вилоятида 16 та, Сурхондарё вилоятида 41 та, Тошкент вилоятида 65 та, Фарғона вилоятида 47 та, Хоразм вилоятида 18 та ва Тошкент шаҳрида 52 та умумий ўрта таълим мактабда инклюзив таълим жорий этилган.
Бошланғич таянч коррекцион синфлар республика бўйича жами 4 та мактабда мавжуд бўлиб, улар билан 62 нафар алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болалар қамраб олинган. Жумладан, Қорақалпоғистон Республикаси Нукус шаҳридаги 27-мактабда, Андижон вилояти Андижон шаҳридаги 17-мактабда, Бухоро вилояти Когон шаҳридаги 4-мактабда, Хоразм вилояти Урганч шаҳридаги 12-мактабда бошланғич таянч коррекцион синфлар мавжуд.
Ҳозирги кунда инклюзив таълим жорий этилган умумий ўрта таълим мактабларида 115 нафар махсус педагог ходимлар фаолият юритиб келишмоқда.
Ўқувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш ва психологик-педагогик республика ташхис маркази мутахассислари томонидан инклюзив таълим иштирокчилари учун 2021-2022 ўқув йилидан бошлаб, 12 методик ва 10 та тавсиявий қўлланма ишлаб чиқилди.
Булардан ташқари, педагог ходимлар, ота-оналар ва жамоатчилик ўртасида алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болаларнинг билим олиш ҳуқуқи, инклюзив ўқитишнинг мазмун-моҳияти ҳақида тушунтириш ишларини олиб бориш мақсадида “Алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болаларнинг таълим муҳитига мослашишлари” мавзусида 5 та, “Инклюзив таълимда ота-оналар учун тавсиялар” мавзусида 3 та, “Зўравонлик нима? Болаларга нисбатан зўравонлик қандай?”, “Алоҳида таълимга эҳтиёжи бўлган болаларни мактабда турли хил зўравонлик ҳолатларини олдини олишда юзага келиши мумкин бўлган муаммолар”, “Зўравонликка учраган алоҳида таълимга эҳтиёжи бўлган ўқувчи билан индивидуал иш олиб бориш”, “Партнерство с родителями в контексте инклюзивного образования”, “Инклюзив таълимнинг махсус таълимдан афзалликлари” мавзуларида роликлар тайёрланиб, Марказнинг ижтимоий тармоқлардаги расмий саҳифаларига жойлаштирилган.
Марказ мутахассислари томонидан инклюзив таълим жорий этилган умумий ўрта таълим мактабларининг педагог ходимлари учун ҳар ўқув йилида offline ҳамда оnline тарзда ўқув семинарлари ташкил этиб келинмоқда. Жумладан, 2023-2024 ўқув йили учун Марказ раҳбарияти томонидан тасдиқланган режа-график асосида “Инклюзив шароитда таълим олаётган ўқувчи қизларнинг нуқсони туфайли педагог ходимлар, ўқувчилар ва уларнинг ота-оналари томонидан турли камситишларга йўл қўймаслик” мавзусида жами 12 марта онлайн ўқув-семинар ўтказилиб, уларда 3 минг 680 нафар иштирокчи жалб қилинди.
Республикамизда инклюзив таълим тармоғини кенгайтириш, мактабгача ва умумий ўрта таълим мактабларида фаолият юритаётган педагог ходимлар ҳамда ота-оналарнинг инклюзив таълим ҳақидаги билимларини ошириш, тарғиб қилиш мақсадида май ойида Самарқанд, Жиззах, Сирдарё, Тошкент вилоятлари ва Тошкент шаҳрида жойлашган мактабгача таълим ташкилоти, умумий ўрта таълим мактаб ҳамда алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болалар учун ихтисослаштирилган давлат умумтаълим мактабларида “Инклюзив таълим: барча болалар учун тенг имкониятлар” шиори остида семинар-тренинг машғулотлари ўтказилди.
2021-2022 ўқув йилидан бошлаб, инклюзив таълим тизими жорий этилган умумий ўрта таълим ташкилотларининг раҳбарлари, психологлар ва педагог ходимлари учун онлайн шаклда ҳар йили август ойида 72 соатлик мақсадли малака ошириш ўқув курслари доимий равишда ташкил этиб келинмоқда.Ушбу мақсадли малака ошириш ўқув курсларида маҳаллий мутахассислардан ташқари, Россия Федерацияси, Беларусь, Қозоғистон ҳамда Япония каби хорижий давлатлардан мутахассислар ҳам жалб қилинган.
Яна қўшимча сифатида айтиш мумкинки, Ўзбекистонда инклюзив таълимни ривожлантириш масалалари бўйича “Инклюзив таълимнинг долзарб масалалари: муаммо ва уларнинг ечимлари” ва “Инклюзив таълимда халқаро тажриба ва амалиёт, эришилган натижалар ва уларнинг ечимлари” мавзусида ҳар йили республика, халқаро илмий конференциялар ташкил этиб келинмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Алоҳида таълим эҳтиёжлари бўлган болаларга таълим-тарбия бериш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” 2020йил 13октабрдаги ПҚ-4860-сон қарори асосида Халқ таълими вазирлигининг 2021йил 13апрелдаги 113-сонли буйруғи билан Ўқувчиларни касб-ҳунарга йўналтириш ва психологик-педагогик республика ташхис маркази тузилмасида “Инклюзив таълим лабораторияси” ташкил этилгани соҳада янги натижаларга эришиш имконини берди.
Шу ўринда амалга оширилган ишлар билан бир қаторда ўз ечимини кутаётган муаммолар ҳам мавжуд эканини айтиб ўтиш лозим. Хусусан, туман (шаҳар) мактабгача ва мактаб таълими бўлимларидаги Болаларни ижтимоий-психологик қўллаб-қувватлаш ва инклюзив таълим шуъбаларининг психолог-методистлари учун малака ошириш курслари ташкил этилмаган.
Шунга кўра, туман (шаҳар) мактабгача ва мактаб таълими бўлимларидаги Болаларни ижтимоий-психологик қўллаб-қувватлаш ва инклюзив таълим шуъбалари психолог-методистлари учун 2024йилдан мунтазам малака ошириш курсларини ташкил этиш, мазкур курсларни тамомлаган тингловчиларга янги методикаларга ўргатиш миллий маркази сертификатини бериш тизимини жорий этиш мақсадга мувофиқ бўлади.
Республикадаги инклюзив таълим жорий этилган умумтаълим мактабларига тюторларни жалб этишда айрим камчиликлар кўзга ташланмоқда. Шуни инобатга олган ҳолда, педагогика йўналишида таҳсил олаётган олий таълим муассасаларининг юқори босқич талабаларини инклюзив таълим жорий этилган умумтаълим мактабларига амалиёт ўташ учун кенг шароитлар яратиш лозим.
Жамиятда инклюзив маданиятни шакллантириш ва аҳолининг саводхонлигини ошириш учун эса телевидение орқали мавзу юзасидан зарур маълумотлар бериб борилиши, маҳаллаларда учрашувлар, семинар ва тренинглар ташкил этилиши керак.
Таълимолишучунтенгимкониятнитаъминлашвабарчаболаларнингиндивидуалхусусиятларидан, ютуқларидан, тили, маданияти, ота-оналарнингижтимоийваиқтисодийҳолатиданқатъиназартаълимдамуваффақиятгаэришишиучунзаруршарт-шароитларнияратишэса инклюзив таълимтизиминиривожлантиришнинг бош мақсадибўлишиҳамдабунингустуворйўналишлариқатъийбелгилаболинишилозим.
Феруз Аблаяров,
Ўзбекистон Республикаси Ёшлар ишлари агентлиги
директори ўринбосари
