Ҳозирги ривожланиш босқичида Ўзбекистоннинг олий таълим тизими муҳим институционал ўзгаришларни бошдан кечирмоқда. Маъмурий ислоҳот доирасида ва олий таълим, илмий-инновацион фаолиятни интеграциялаш мақсадида Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигига айлантирилди. Вазирлик қошида олий таълимни ривожлантириш тадқиқотлари маркази фаолият кўрсатмоқда, у малакавий талаблар ва таълим дастурларини таҳлил қилади, олий таълимни ривожлантиришнинг илғор хорижий тажрибасини ўрганади.
2019 йилда Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси қабул қилинди, у олий таълим соҳасида давлат-хусусий шерикликни ривожлантириш, республика олий ўқув юртларини халқаро эътироф этилган ташкилотлар рейтингларида (QS, THE, Academic Ranking of World Universities) илгари суриш учун асос яратди. Бу ҳужжат университетлар тизимини ривожлантириш бўйича стратегик дастурга айланиб, ривожланишнинг асосий кўрсаткичларини белгилади. Тизимли чора-тадбирлар туфайли мамлакатнинг икки олий ўқув юрти – Миллий тадқиқот университети «Тошкент ирригация ва қишлоқ хўжалигини механизациялаш муҳандислари институти» ва Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университети биринчи марта дунёнинг ТОП-1000 энг яхши университетлари рейтингига кирди (QS World University Rankings-2025).
Амалдаги ислоҳотлар доирасида замонавий стандартларни жорий этишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. 2020 йилдан бошлаб мамлакатнинг барча олий ўқув юртлари Европанинг олий таълим тизими асосида (European Credit Transfer and Accumulation System) кредит-модул тизимига босқичма-босқич ўтмоқда. Бу таълим дастурларининг мослашувчанлигини таъминлади ва талабаларга фанларни танлаш имкониятини яратди. Шу билан бирга, кредит-модул тизимини жорий этиш талабаларга Ўзбекистон университети ва бошқа давлатлар шерик университети дипломларини олиш имконини берувчи қўш диплом дастури (Double Degree) амалиётини фаол равишда кенгайтиришга ҳисса қўшади.
Олий таълим соҳасидаги энг муҳим ютуқ олий таълим қамровининг ошиши ҳисобланади. 2023 йилда олий таълим қамрови даражаси 42% ни ташкил этди, бу 2016 йилдаги кўрсаткичдан қарийб 5 баравар кўпдир (9%). Бугунги кунда олий ўқув юртларида талабалар сони 1,3 миллионни ташкил қилади. Мамлакатдаги олий ўқув юртлари сони 2016 йилда 77 та бўлган бўлса, 2023 йилда 213 тага етди (улардан 97 таси нодавлат ёки хорижий университетлар). Истеъдодли ёшларни қўллаб-қувватлаш учун 2021 йилдан бошлаб Ўзбекистон Республикаси Президенти гранти жорий этилди, у давлат олий ўқув юртларининг кундузги бўлими бакалавриатига кириш имтиҳонларида энг юқори балл тўплаган 200 абитуриентга тақдим этилади. 2022/2023 ўқув йилидан бошлаб хорижий университетлар ва уларнинг филиалларида, шунингдек, республикадаги нодавлат университетларда 1000 грант жойлари ажратилди. Шунингдек, шу ўқув йилидан бошлаб олий маълумотга эга бўлмаган, Оила ва аёллар қўмитаси тавсиясини олган аёллар учун умумий параметрларга қўшимча равишда 2000 давлат гранти ажратилди.
Мухим янгиликлардан бири академик ва молиявий мустақилликни таъминлашдир. Олий ўқув юртларининг академик эркинлик, ўзини ўзи бошқариш, тадқиқот ва ўқитиш эркинлиги ҳуқуқи конституция кафолати даражасида мустаҳкамланди (51-модда). Бугунги кунда 40 та олий ўқув юртига академик ва молиявий мустақиллик берилган. Шу билан бирга, Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигига Республика олий таълим кенгаши ва Иқтисодиёт ва молия вазирлиги билан келишган ҳолда рўйхатни кенгайтириш ҳуқуқи берилган. Академик ва молиявий мустақилликни таъминлаш олий ўқув юртларига ўқув режалари ва дастурларини тасдиқлаш, малакавий талабларни белгилаш, ўқиш давомийлиги ва қийматини белгилаш, сиртқи, масофавий ва кечки ўқитиш шаклларини жорий этиш, академик мобилликни амалга ошириш, янги таълим йўналишлари ва мутахассисликларини очиш ва мавжуд йўналишларни тугатиш каби масалаларни мустақил равишда ҳал қилиш имконини беради. Бу чора-тадбирлар мустақилликни кенгайтирди ва давлат маъмурий бошқарувини кескин қисқартиришга олиб келди.
Олий таълим, фан ва инновацияларни интеграциялаштиришни таъминлаш ҳам замонавий ислоҳотларнинг асосий вазифасидир. Мамлакатнинг олий ўқув юртларида таълим, фан, инновация ва олий таълим муассасаларида илмий тадқиқотлар натижаларини тижоратлаштириш фаолиятининг узвий боғлиқлигини назарда тутувчи «Университет 3.0» концепцияси жорий этилмоқда. Натижада олий ўқув юртларининг илмий салоҳияти 40% ни ташкил этди, «Scopus» ва «Web of Science» базаларидаги мақолалар сони 3574 тага етди. 2023 йил якуни бўйича олий ўқув юртлари ва илмий ташкилотларнинг тадқиқот натижаларини тижоратлаштириш ҳажми 270,6 миллиард сўмни ташкил қилди, 17 та спин-офф компаниялари яратилди.
Олий ўқув юртлари инфратузилмаси ва моддий-техника базасини яхшилашга катта аҳамият берилмоқда. 2016 йилда олий ўқув юртлари биносининг қуввати 274072 ни ташкил этган бўлса, 2023 йилда 395433 га етди. 2023 йилда ётоқхоналарда яшаш истагини билдирган талабаларни қамраб олиш даражаси 52% ни ташкил этди (2019 йилда 28%). Шунингдек, давлат-хусусий шериклик асосида янги ётоқхоналар қурилиши учун шароитлар яратилмоқда.
Шу билан бирга, бугунги кунда олий таълим соҳасини такомиллаштириш бўйича ишлар давом этмоқда. Амалга оширилаётган асосий чора-тадбирлар орасида қуйидаги йўналишларни қайд этиш лозим:
Биринчи навбатда, олий маълумотли мутахассислар тайёрлаш сифати оширилмоқда. Олий таълим соҳасида ваколатли орган томонидан 2024 йилнинг биринчи ярим йиллигида бакалавриат йўналишлари учун ТОП-300 га кирувчи университетлар дастурларини ҳисобга олган ҳолда 183 та малака талаблари ишлаб чиқилди ва тасдиқланди. Олти олий ўқув юртининг 38 та таълим дастури халқаро аккредитациядан ўтди. Бундан ташқари, таълим соҳасида олиб борилаётган ислоҳотларни чуқурлаштириш, таълим муассасалари фаолиятини илғор хорижий амалиётлар асосида ташкил этиш мақсадида «Таълим соҳасидаги лойиҳалар маркази» лойиҳа офиси ташкил этилди. Бу лойиҳа офисига таълим соҳасида кадрлар салоҳиятини ошириш, таълим хизматлари сифатига халқаро стандартлар даражасига кўтариш вазифалари юклатилган. Таълим сифатини ошириш доирасида Лойиҳа офиси томонидан тизимли чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Жумладан, жорий йилда бакалавриат йўналишлари 40% га оптималлаштирилди (306 та дан 183 тага), магистратура мутахассисликлари 15% га (625 та дан 528 тага). Олий ўқув юртларида таълим жараёнини рақамлаштириш орқали деканатлар ва бошқа маъмурий тузилмаларни оптималлаштириш масаласи ишлаб чиқилмоқда.
Иккинчидан, олий ва касбий таълим муассасалари ўртасидаги ўзаро муносабатлар мустаҳкамланмоқда, бу таълимнинг узлуксизлигини таъминлайди. Олий ўқув юртларининг биринчи ва иккинчи курс фанлари техникумлар билан интеграциялашади. Таълим соҳасидаги ислоҳотлар доирасида техникум дипломларини халқаро стандартларга мувофиқлаштириш режалаштирилган. Жумладан, техникумларни яхши баҳолар билан тамомлаган шахсларга халқаро классификаторга мос диплом бериш режалаштирилган. Шунингдек, техникумларда ўқувчиларнинг университетларда ўқишни давом эттириши учун етарли касбий малакага эга бўлиши режалаштирилган. Демак, техникум битирувчилари университетда иккинчи ёки учинчи курсдан ўқишни давом эттириш имкониятига эга бўлади.
Учинчидан, юқори малакали мутахассислар тайёрлаш жараёнига кадрлар буюртмачилари фаол жалб этилмоқда. Бу мақсадда 5 мингдан ортиқ касб учун малака стандартлари ишлаб чиқилмоқда. Бунинг учун Ўзбекистон Республикаси Президенти ташаббуси билан Миллий квалификация тизимини ривожлантириш институтини ташкил этиш режалаштирилган, у иш берувчилар билан биргаликда зарур малака талабларини ишлаб чиқади.
Олий таълимнинг айрим амалий йўналишлари бўйича кадрлар буюртмачилари ўқув жараёнига фаол қўшиладилар. Масалан, муҳандислик таълими соҳасида «соҳанинг – корхона – университет» занжири асосида ҳар бир университетга саноат ҳамкори тайинланади. Муҳандислик университетлари тегишли ҳамкор корхоналарда кафедралар очиш ва дуал таълимни жорий этишни режалаштирмоқда. Бу кафедралар назарияни амалиёт билан уйғунлаштириш учун ажойиб жой бўлади. Шунингдек, ҳамкор корхоналар келажак кадрларни ўқитишда бевосита иштирок этади.
Олий таълим соҳасидаги ислоҳотлар таълим хизматлари бозорида соғлом рақобат муҳитини яратиш, илғор олий таълим стандартларини жорий этиш, олий таълим мазмунини сифат жиҳатидан янги даражага кўтариш, юқори малакали кадрлар тайёрлаш тизимини йўлга қўяди.
Абдулазиз Расулев,
юридик фанлар доктори, профессор,
Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги
Қонунчилик ва Ҳуқуқий сиёсат институти
илмий котиби
