Onalar va bolalar salomatligini mustahkamlash O‘zbekiston mustaqilligining dastlabki yillaridan boshlab amalga oshirilayotgan islohotlarning ustuvor yo’nalishi bo’lib kelgan. O’shandan beri ushbu sohada aholining reproduktiv salomatligini yanada mustahkamlash, onalar, bolalar va o’smirlar salomatligini muhofaza qilishga qaratilgan bir qator davlat dasturlari amalga oshirildi.

Mamlakatimizda onalar va bolalar salomatligiga yuqori darajada e’tibor qaratilayotganligi sababli, reproduktiv salomatlik xizmatlarini ko’rsatish endi butun mamlakat aholisi uchun mavjud bo’lib, natijada bolalar va onalar o’limi kamaydi.

Xususan, 2017-2023 yillarda onalar o’limi 1,5 barobar, chaqaloqlar o’limi 1,3 barobar kamaydi.

Respublikada 2017 yildan 2023 yilgacha ona va bola salomatligini mustahkamlash, shuningdek akusherlik va ginekologik yordam xizmatlari samaradorligini yanada oshirish bo’yicha tegishli me’yoriy hujjatlar bilan belgilangan chora-tadbirlarni amalga oshirish natijasida:

209 tuman (shahar) da ko’p tarmoqli Markaziy poliklinikalarda reproduktiv salomatlikning oldini olish, istalmagan homiladorlikning oldini olish, prenatal tekshiruvlarni o’tkazish bo’yicha ambulator-poliklinika muassasalarining stasionar muassasalar, tug’ruqxonalar, dispanserlar va ixtisoslashtirilgan markazlar bilan birgalikdagi faoliyatini ta’minlaydigan “Ayollar maslahat xonalari”, “Qizlar salomatligi markazlari” va “Onko-nazorat” xonalari tashkil etildi;

13 ta viloyat bolalar ko’p tarmoqli tibbiyot markazlarida bolalar ginekologiyasining stasionar bo’limlari, shuningdek, Toshkent pediatriya tibbiyot instituti klinikasida 20 o’rinli bolalar ginekologiyasi bo’limlari tashkil etilgan;

bolalar ginekologik xizmati uchun vertikal tuzilma yaratildi;

har yili tekshiruvdan o’tkazilgan 6,5 mln qizning o’rtacha 20,0 mingtasida reproduktiv tizim funktsiyasi buzilishi va patologiyasi aniqlanmoqda, ularga tegishli ambulator va stasionar sog’lomlashtirish usullari o’tkazilmoqda;

“Ayollar maslahat xonalari”ning har bir bo’limida fertil yoshdagi ayollar va hududiy geografik jihatdan biriktirilgan homilador ayollarning avtonom elektron ma’lumotlar bazasi yaratildi;

Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazining (RSHTYIM) 13 ta hududiy filialida 30 shifo-o’rinli shoshilinch ginekologiya bo’limlari tashkil etildi;

UNISEF tavsiyalari asosida homilador ayollar, tug’ruq yoshidagi ayollar va bolalar uchun universal-ilg’or patronajning modeli yaratildi;

xususiy sog’liqni saqlash sektorida yordamchi reproduktiv texnologiyalar (EKO) joriy etildi;

xalqaro tashkilotlar ko’magida bachadon bo’yni saratoni uchun skrining turli modellarini joriy etish uchun 2 ta pilot loyiha amalga oshirilmoqda.

Hozirgi kunda respublikada mammografik skrining uchun 15 ta stasionar va 16 ta ko’chma uskunalar mavjud. 2021 yil may oyida respublikada birinchi marta mammografik skrining boshlandi. 2021-2023 yillar davomida 140506 nafar ayollar tekshirildi (maqsadli guruhning qamrovi – 70,2%).

Ulardan ko’krak bezi saratonining 327 ta yangi holati, 2300 ta xavfsiz o’smalar,

7097 holatda saraton oldi kasalliklar aniqlandi. Ko’krak bezi saratoni aniqlangan holatlardan 246 nafar (80,9%) ayollarga 1-2 bosqichda, 81 nafar (19,1%) ayollarga 3-4 bosqichda tashxis qo’yilgan.

Davlat tomonidan bolalar salomatligini yaxshilash masalalariga ham katta e’tibor qaratilmoqda. Kam uchraydigan (orfan) va boshqa irsiy kasalliklarga chalingan bolalarni dori-darmon, tibbiy asbob-uskunalar va maxsus oziq-ovqat mahsulotlari bilan bepul ta’minlash yo’lga qo’yilib, ularga ko’rsatilayotgan tibbiy-ijtimoiy yordam ko’lami kengaytirildi.

Tuman (shahar) tibbiyot birlashmalarida bolalar anesteziologiyasi va reanimasiyasi bo’limlari va kechayu-kunduz bolalar shoshilinch tibbiy yordam postlari, poliklinikalarda bolalar bo’limlari tashkil etildi.

17,5 mingdan ortiq tibbiy guruhlar tarkibiga qo’shimcha 8,5 ming bolalar hamshiralari va doyalari Shtatlari ajratilgan. Bolalar, homilador ayollar va tug’ish yoshidagi ayollar uchun zarur vitamin komplekslari, yod preparatlari, temir va foliy kislotasi preparatlari bilan bepul ta’minlash joriy etildi.

Shunday qilib, respublikada 2023 yilda 8,0 mln 3 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan bolalar, 2,2 mln homilador va emizikli ayollar yod preparatlari bilan bepul ta’minlandi, 35 yoshgacha tug’ish yoshidagi 5,9 mln ayol temir va foliy kislotasi preparatlari bilan ta’minlandi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2022 yil oxirida e’lon qilingan to’g’ri ovqatlanish, sog’lom turmush tarzi va aholining jismoniy faolligi bo’yicha umummilliy harakat doirasida sog’liqni saqlash organlari, mahalliy hokimiyat organlari, fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat tashkilotlar va ommaviy axborot vositalari bilan birgalikda “Sog’lom millat” va “Sog’lom oilani rejalashtirish” dasturlarini amalga oshirishni boshladilar.

Shunda, istalmagan homiladorlikning oldini olish, tug’ish oralig’iga rioya qilish, emizishni rag’batlantirish va homilador ayollarning patologiyalarini erta bosqichda tashxislash orqali sog’lom oilani shakllantirish masalalariga ustuvor ahamiyat berilmoqda.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022-2024 yillarda Qoraqalpog’iston Respublikasida aholi salomatligini muhofaza qilishni yanada mustahkamlash to’g’risida”gi qarori tibbiy yordamni tashkil etishni yanada takomillashtirish, aholi o’rtasida kasalliklarning oldini olish va erta aniqlashga qaratilgan muhim hujjat bo’ldi.

Sifatni yaxshilash va aholiga tibbiy xizmatlarni yaqinlashtirishni ta’minlaydigan hujjat aholiga tibbiy xizmat ko’rsatish, moddiy-texnik bazani mustahkamlash, tibbiyot muassasalarining kadrlar salohiyatini yanada oshirish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va sog’liqni saqlash sohasi vakillari o’rtasida 2022 yil iyul oyida “Tibbiyotdagi islohotlar — inson qadri uchun” mavzusidagi ochiq muloqotdan so’ng qabul qilindi.

Mazkur qaror bilan Qoraqalpog’iston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligiga Orolbo’yida yashovchi aholi genofondini tiklash va salomatligini muhofaza qilish, sog’lom turmush tarzini shakllantirish, oilaviy salomatlik madaniyatini kundalik hayotga joriy etishga ko’maklashish, fertil yoshdagi bolalar va homilador ayollar, emizikli onalarni bepul profilaktik maxsus dori-darmonlar bilan ta’minlash, kasalliklarni erta aniqlash uchun skrining va boshqalar kabi ustuvor vazifalar yuklatilgan.

Shunday qilib, Qoraqalpog’iston Respublikasida 2023 yilda 6-23 oylik 59050 nafar bolalar – mikronutrient dorilar bilan, 3-15 yoshdagi 466546 nafar bola va 68472 nafar homilador ayollar va emizikli onalar – yod preparatlari bilan, 356324 nafar 35 yoshgacha bo’lgan tug’ish yoshidagi ayollar – temir va foliy kislotasi preparatlari bilan ta’minlandi.

Ko’p tarmoqli Markaziy poliklinikalarning bolalar bo’limlari tomonidan muntazam ravishda 1-18 yoshdagi bolalarni profilaktik va chuqur tibbiy ko’rikdan o’tkazadi, 2-10 yoshdagi bolalar o’rtasida gelmintioz skriningi va 3-18 yoshdagi bolalar o’rtasida gematoonkologik skrining o’tkaziladi.

Bolalarni profilaktik tibbiy ko’rikdan o’tkazish reja-jadvali asosida 2023 yil davomida 0 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan 664710 nafar jami bola chuqur tibbiy ko’rikdan o’tkazildi, shundan 228239 nafari ambulatoriya va stasionar sharoitda sog’lomlashtirildi.

Sog’liqni saqlash islohotlarini amalga oshirishda ayollar o’rtasida onkologik kasalliklar diqqat va erta o’limni aniqlash va oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni talab qiladi. Hozirgi vaqtda bachadon bo’yni saratoni dunyoda etakchi o’rinni egallaydi.

Bachadon bo’yni saratoni O’zbekistonda ayollar orasida ikkinchi eng keng tarqalgan saraton turi hisoblanadi. 2021 yilda 1827 ta yangi holat aniqlandi. Kasallik va o’lim doimiy ravishda o’sib bormoqda va bachadon bo’yni saratoni 2030yilga kelib, yiliga kasallanishda 2100 yangi holat va 1300 o’lim holatlariga olib kelishi taxmin qilinmoqda.

Bachadon bo’yni saratoni bilan kasallanishni kamaytirish uchun birlamchi sog’liqni saqlash darajasida bachadon bo’yni saratonidan oldingi kasalliklarni erta tashxislash va o’z vaqtida davolash uchun skrining dasturlarini keng joriy etish zarur.

Keng ko’lamli tadbirlardan biri 2021 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Aholishunoslik jamg’armasi (UNFPA) va BMTTD (UNDP) ko’magida Qoraqalpog’iston Respublikasida saraton oldi kasalliklarni erta tashxislash va o’z vaqtida davolash uchun skrining dasturi bo’ldi.

Qoraqalpog’iston Respublikasining 11 tumanida ko’krak bezi saratoni skriningi bo’yicha pilot loyihasi o’tkazildi.

Qoraqalpog’iston Respublikasida bachadon bo’yni saratoni bilan kasallanish ayollar orasida ko’krak bezi saratonidan keyin 2-o’rinni egallaydi. 2020 yilda bachadon bo’yni saratoni bilan kasallangan 117 ayol aniqlandi, ulardan 69 nafari rivojlangan shaklga ega edi (III-IV darajasi) va dispanser ro’yxatiga olingan ayollar soni 438 nafarni tashkil etdi. Bachadon bo’yni saratonining eng yuqori darajasi 40 yoshdan 44 yoshgacha teng keladi. 2020 yilda bachadon bo’yni xavfli o’smasi Qoraqalpog’istonda 71 ayolning hayotiga zomin bo’ldi.

Loyiha doirasida 50000 ga yaqin qoraqalpoq ayollari bepul ko’rikdan o’tkazildi, ularning ba’zilari kerakli muolajalarni oldi yoki davom ettirdi. Bachadon bo’yni saratonini erta bosqichda aniqlash ayollarning hayotini saqlab qoladi – shuning uchun ko’krak bezi saratoni skriningi juda zarur.

Jahon Sog’liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko’ra, 90% holatlar inson papillomavirusining (IPV) ayrim turlari keltirib chiqaradigan infektsiyadan boshlanadi. Erta aniqlash va to’g’ri davolash bilan IPV sabab bo’lgan saratondan oldingi holatlar va dastlabki bosqichlarda onkologik kasalliklar ham to’liq davolanadi.

Bachadon bo’yni saratonini erta aniqlash bo’yicha pilot dasturi Qoraqalpog’istonda 30-55 yoshdagi 50 ming ayolni qamrab oldi. Qoraqalpog’istonda 49 140 ta testlar amalga oshirildi, shundan 3 290 tasida (6,8%) organizmda virus mavjudligi ijobiy tasdiqlagan. Aniqlangan patologiyasi bo’lgan barcha bemorlar ixtisoslashgan mutaxassislarga qo’shimcha maslahat va davolanish uchun yuborildi.

Bachadon bo’yni minimal shikastlangan 237 nafar IPV-musbat ayollar poliklinikada davolandi (termal ablyasiya yoki radioto’lqin koagulyasiyasi). IPV testi ijobiy bo’lgan 769 nafar ayol onkologik muassasalariga yuborildi, ulardan 9 nafari bachadon bo’yni saratoniga qarshi jarrohlik yo’li bilan davolandi.

Loyiha doirasida Qoraqalpog’istonda 45 ginekolog, 150 oila shifokori, 270 hamshira yordamchisi, 77 birlamchi tibbiy yordam doyasi o’qitildi. Ular IPV testini o’tkazilishida ishtirok etishdi.

Aholini xabardor qilish uchun qoraqalpoq, o’zbek va rus tillarida ko’krak bezi saratonining oldini olish bo’yicha tarqatma materiallar (bukletlar, broshyuralar) ishlab chiqilib, chop etildi.

Shuningdek, 2021 yilda Ipvni aniqlash uchun uskunalar va test tizimlari qabul qilindi: Yaponiya hukumati tomonidan sotib olingan 8 ta test-mashinalari va 50 mingta testlari Qoraqalpog’istonning 8 ta tuman ko’p tarmoqli poliklinikalariga o’rnatildi.

Shuningdek, ikkita tuman va Nukus shahrida radioto’lqinli jarrohlik uchun 3 ta uskuna sotib olinib, o’rnatildi, ular bilan ishlash bo’yicha mutaxassislar tayyorlandi.

Ushbu uskuna bachadon bo’yni saraton oldi kasalliklarni holatlarini biopsiya va davolashni bosqinchilik xavfisiz amalga oshirishga, yaqin atrofdagi poliklinikalar aholisini qamrab olishga, shuningdek, ayollarning yashash joyida bachadon bo’yni saraton oldi kasalliklarni holatlarini davolashga hamda Onkologiya markazidan yukni kamaytirishga imkon berdi.

Erta tashxis uchun skrining dasturlarini joriy etish IPV (inson papilloma virusi) testi asosida saraton oldi kasalliklarni o’z vaqtida davolash samarasini ko’rsatdi va Orolbo’yi mintaqasida ayollarning reproduktiv salomatligini mustahkamlashga yordam berdi.

2023 yil davomida respublikada bachadon bo’yni saratonining 1454 holati aniqlandi, shundan 564 tasi (38,8%) profilaktik tekshiruv natijasida aniqlangan.

32804 nafar 35 – 65 yoshdagi ayollar bachadon bo’yni saratoni uchun tekshirildi, shundan 154 nafariga (0,06%) tashxis qo’yilgan.

Shuningdek, 178948 nafar ayollar ko’krak bezi saratoni uchun tekshirildi va 194 holat (0,1%) aniqlandi. Aniqlangan patologiyasi bo’lgan barcha bemorlar keyingi davolanish uchun ixtisoslashgan mutaxassislarga yuborildi.

Ta’kidlash joizki, O’zbekiston Respublikasining 2030 yilga qadar Davlat strategiyasida saraton oldi kasalliklarni aniqlash va dastlabki bosqichlarda davolash natijalarini yaxshilash orqali reproduktiv yoshdagi ayollarga ko’rsatiladigan tibbiy yordam qamrovini kengaytirish ham ko’zda tutilgan.

Hozirgi kunda Sog’liqni saqlash vazirligi eng yaxshi xalqaro tajribaga asoslangan “Аholi salomatligi – 2030” strategiyasi loyihasini ishlab chiqmoqda. “Aholi salomatligi-2030” milliy strategiyasining asosiy yo’nalishlaridan biri onalik va bolalikni muhofaza qilish, bu sohada aholi ehtiyojlarini qondirishdir, xususan:

1.Onalar o’limini 13,5 promille dan 7,1 promille gacha kamaytirish;

2.Go’daklar o’limini 8,5 promille dan 4,3 promille gacha kamaytirish;

3.Besh yoshgacha bolalar orasidagi o’limni 11,0 promille dan 5,5 promille gacha kamaytirish;

4.Bolalarning to’g’ri ovqatlanishini ta’minlash va o’sishning kechikishini, kam vaznni kamaytirish va ortiqcha vazn ulushini kamaytirish orqali tegishli sharoitlarni yaratish va h.

Ona va bola salomatligi masalalarining strategik hujjatga kiritilishi davlatimiz tomonidan aholining reproduktiv salomatligini mustahkamlash va ayollar salomatligini muhofaza qilish masalalariga e’tiborining misli ko’rilmagan dalilidir.